Follow us on social

Últimos posts

Escríbenos

Nuestro objetivo es visibilizar la literatura escrita por mujeres y disidencias, peruanas y hermanas. Toda información que quieras compartir será valiosa para hacer crecer nuestra comunidad. ¿Tienes alguna consulta o comentario? No dudes en escribirnos.

Síguenos

Cusco, 1949

Lucía Ríos Umiyauri

Mamá Lucía es narradora oral quechua, tejedora, dibujante y hierbera. 

Heredera de una rica tradición oral por parte de su padre. Sus hijas Ch´aska Anka Ninawaman y Urpi Anka Ninawaman, a su vez, son también escritoras. Escriben en “castellanito”-como ellas nombran su español- y en quechua. 

Mamá Lucía ha obtenido numerosos premios y reconocimientos como narradora oral. El 2005 obtuvo el primer lugar en el concurso de cuentos orales en quechua organizado por el Instituto Nacional de Cultura del Cusco-Perú, en su área de cuentos orales quechuas, gracias a la narración de dos cuentos: Inkariymanta (la vida de Inca-rey) y Apu Qurupunamantawan (la vida del nevado tata Qurupuna). También ocupó el segundo lugar con los cuentos titulados: Españolmanta y Kinsach’ata quri turumantawan (La ambición de los españoles) y (El toro de oro). El 2006 obtuvo nuevamente el primer lugar en el mismo concurso con el cuento: Kinsa Qataymanta (Historia de tres yernos). Su seudónimo fue Wañapapa (la papa que resiste la helada).  El 2008 obtuvo el primer lugar con su cuento Juancito ukumari (Juancito, el Oso)

 

Ha sido homenajeada en la 3ra Feria Internacional del Libro en Cusco (2016). En ella agradece narrando la historia Viyahirumanta, chikchimanta, qasamanta, illapamantawan (Historia del viajero y los fenómenos del tiempo como el rayo, la helada y la granizada). En este evento interpretó dos canciones,  la primera es creación de su esposo Florencio Carlos Ancca, Yauriñito k’anaqa k’ana (Yaureñito valiente k’ana)  y la segunda canción de su creación Hakira mayu ama apawaychu (Río de Jakir no me lleves). El 2020 también fue homenajeada en el evento titulado, “Mujeres y hombres que hacen historia por su tierra K’ana”, evento organizado por la Municipalidad de Espinar-Yauri. En esa oportunidad interpretó una antigua canción de la siembra de la papa, Huankay

 

Sus narraciones Santu Tomas Borreguitomanta (Santo Tomas; hijo del burro), Jesucristumanta (Historia de Jesucristo) Jesucristumanta pumamantawan (Jesucristo y el puma)han sido recogidos y traducidos por el investigador César Itier. 

 

Mama Lucichaq vidaymanta 

 

Nuqan kani Lucia Rios Umiyauri, k’ana warmi, Yauri Espinarpa Ch’isikata ayllumanta. Qanchis chunka isqunniyuq watayuqmi kunan kashani. 

Ishkay chunka pisqa watañan qillqay qallarisqayqa, 

ishkay chunka watataqmi kolor kolor dibuhuykuna qallarisqayqa.

Irqicha qasqaymantapunin kuwintukunamanta rimaytaqa munarani, chaymi papay don Melchor Rios Ninawan, hinallataq mamitay Doña Brijida Umiyauri, ishkayninku awan awan willanakuqku kuwintukunata, chaytan nuqapas phsukan-phushkan uyarishaq kani, munayta willakushaqku: 

 

apukunamanta, 

ñawpakunamanta, 

kundinadumanta, 

quchakunamanta,

awaqkunamanta,

purinkunamanta.

 

Chaymantaqa wawayuqña karuni, ichaqa wawaykunamanñataq kuwintukuna willayta qallariq kani, “khaynacha, aqnacha” nispa awan-awan, phushkan phushkan yachachishaq kani wawaykunataqa. Chaymi wawaykunapas sumaqta awayta qallarishaqku, awan-awan kuwintukunata willanakushaqku, “kuraqmanta sullk’aman willanakuychis” nispa willanachishaq kani imaymana willanakuykunata. 

Kunanpas “aqnan karan, khanan karan” nispapunin imaymanamanta willakushaykupuni ñituchaykuwanñataq. Chaymi ashkhapuni nuqaq kuwintukuna kashan sunqu ruruypi, wakintaq grabasqa kashan, wakintaq filmasqa, Urpichay, Ch’askaschapiwan, paykuna filmarawanku nuqata qusaytaqawan imaymana willakuykuna willashaqta. 

Chayllamanta qallarirani runa simipi qhillqayta. Ususichaymi apachimuwasqa karan huq munay kuadirnuchata, huq puka lapischatawan, chaypi “vidaykimanta qhillqay mamachay, kuncursuman prisintakunki” nispa. Chayllamanta qallarirani qhillqayta miniyta mat’iy-mat’iykuspa, qhillqasqaypi pallayninkunata pallay pallaykuspa. Chayllamanta, dibuhaytapas qallarirani. Ch’askaschaymi Quitu llaktamanta qhillqakamusqa, “turachaykuna dibujuchaykichista apaschimuwaychis harawichaykunawan huq libruta urqusunchis” nispa. Turankunaqa sumachatan dibujanku, papankuhina qirukunapi pintashaqku, ichaqa mana timpunku kaqchu, universidasman kuti-tira t’iqrasqankupi. Chaymi, “ima sasapunitaq dibujayri” nispa nuqa kikiy dibujaspa apachirani ususichayman. Chaylla ususichayqa waharamuwaq, “munaychapuni chay dibujuchakuna amapuni tatinkichu, aswan pallay-pallaychayuqta dibuhashan kutimunaykama” nispa qhalichaykamuwaq. Chayllamanta qallarirani dibuhayta, chaymi kunanpas dibujasqallaypi kani, tutapas p’unchaywapas, chayta rikuspan churiykunapas ñituykunapas, ñitachaykunapas qallarillankutaq dibujayta, ichaqa manan nuqa kinkintachu dibujanku huqniray pallaychayuqta dibujayku. Ch’askaschaypa munaycha, huq niray kulur-kulurchakunayuq, ichaqa ñawpa pallaychakunayuqhina, chaykuna gustawan.  Urpichaypapas munay q’iwi-q’iwichakuna, phuyu-phuyumanta imaymankuna ukhurimun. Orlandu churichaypapas gustakullawantaq, paypaqpas munay mat’ikusqachakuna, hinallataqmi ñituykunapas dibujayta yachayullankutaq, chaykunawanmi llapayku llallinakuyku dibujashayku, qhillqashayku runa simipi, chayllataraq kunanqa willarukusaykichis. 

Su voz existe

Homenaje a Lucía Ríos en la Feria del Libro del Cusco

Sus dibujos

You don't have permission to register